Istota rewitalizacji
Zaakcentowania wymaga, że dla procesu rewitalizacji charakterystyczne są następujące aspekty: procesowy, zrównoważonego rozwoju, roli władzy terytorialnej, skali zaangażowania społeczeństwa, czy też reakcji na kryzys. Coraz częściej odchodzi się od koncepcji rewitalizacji koncentrującej się na rozwoju, renowacji i naprawie infrastruktury na rzecz wielopłaszczyznowego podejścia, które angażuje wielu partnerów, w tym władze lokalne, przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe i społeczności lokalne.
Instytut Rozwoju Miast za rewitalizację uznaje skoordynowany proces, prowadzony wspólnie przez władzę samorządową, społeczność lokalną i innych uczestników, będący elementem polityki rozwoju i mający na celu przeciwdziałanie degradacji przestrzeni zurbanizowanej, zjawiskom kryzysowym, pobudzanie rozwoju i zmian jakościowych poprzez wzrost aktywności społecznej i gospodarczej, poprawę środowiska zamieszkania oraz ochronę dziedzictwa narodowego, z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju.
Pojęcie rewitalizacji odnosi się przede wszystkim do tych części miasta, które w wyniku przemian ekonomicznych, społecznych i dalszych gospodarczych uległy degradacji, tracąc całkowicie lub częściowo swoje pierwotne funkcje i przeznaczenie. Przyczyną zmian w strukturze przestrzennej miast są zmieniające się w szybkim tempie preferencje użytkowników. Zmiany te są ciągłe i nieuniknione, a jeśli ustaną, miasto nie będzie w stanie dostosować się do aktualnych potrzeb użytkowników. W rezultacie przestrzeń przestanie przynosić korzyści, co doprowadzi do spadku jej wartości.
W ramach szeroko rozumianych działań rewitalizacyjnych można wyróżnić cztery rodzaje procesów:
- Rewitalizacja zdegradowanych centrów miast i przedwojennych obszarów wielofunkcyjnej zabudowy miejskiej;
- Rewitalizacja terenów poprzemysłowych, popegeerowskich i powojskowych;
- Rewitalizacja bloków mieszkalnych, zwłaszcza budowanych w technologii wielkopłytowej;
- Rewitalizacja krajobrazu miejskiego, ze szczególnym uwzględnieniem sylwety miejskiej i systemu przestrzeni publicznych, w tym zieleni miejskiej.
Aby osiągnąć cele rewitalizacji, należy przeanalizować negatywne i pozytywne zjawiska oraz prowadzić długofalowe, zintegrowane działania w trzech obszarach:
- Gospodarczym (rozwój gospodarczy stosownie do wielkości rewitalizowanego obszaru, tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości i turystyce, przywracanie wartości nieruchomości tp;)
- Społecznym (eliminacja lub ograniczenie zjawisk patologii społecznej, kontrola przestępczości, aktywizacja zawodowa, walka z bezrobociem, masowa wymiana ludności obszaru rewitalizowanego, dostępność usług publicznych itp;
- materialno-przestrzennym (zmiany w infrastrukturze komunalnej, modernizacja zabudowy, w tym mieszkaniowej, zmiany funkcjonalne, uporządkowanie przestrzeni publicznej).
Warunkiem powodzenia rewitalizacji jest podejście holistyczne, uwzględniające zarówno czynniki środowiskowe, jak i obszary wymienione powyżej. Jeśli środowisko antropogeniczne nie będzie w harmonii z przyrodą, skuteczność rewitalizacji będzie niska.
Najważniejszą rolę w działaniach rewitalizacyjnych odgrywają środki pochodzące z programów pomocowych Unii Europejskiej. Wsparcie dla programów z zakresu rewitalizacji zapewniają głównie RPO realizowane na poziomie powiatów.
Źródła finansowania projektów rewitalizacyjnych
Skuteczna realizacja procesu rewitalizacji wymaga narzędzi (środków) do osiągnięcia pożądanych rezultatów. Instrumenty finansowania rewitalizacji powinny być postrzegane jako sposób na zabezpieczenie niezbędnych środków na realizację programu, a także jako sposób na pobudzenie mieszkańców i gospodarki rewitalizowanego obszaru do podjęcia działań rewitalizacyjnych z własnej inicjatywy. Instrumenty finansowania rewitalizacji obejmują publiczne instrumenty finansowania przez władze lokalne (podatki lokalne, kredyty, pożyczki, czynsze, obligacje itp., dostępne dla koordynatora projektu rewitalizacji i finansowane przez władze lokalne zgodnie z charakterystyką obszaru), zewnętrzne instrumenty finansowania (krajowe i międzynarodowe instrumenty finansowania, UE) oraz instrumenty finansowania zewnętrznego. Ważna jest dostępność środków finansowych na współfinansowanie projektów rewitalizacyjnych oraz instrumenty finansowania prywatnego – dostępne instrumenty finansowania kapitałem prywatnym (np. poprzez tworzenie odpowiedniego klimatu inwestycyjnego), a w szczególności tworzenie warunków do współpracy publiczno-prywatnej poprzez tworzenie odpowiedniego otoczenia dla inwestycji, w sposób zgodny z założeniami projektu rewitalizacyjnego.
Według danych Ministerstwa Finansów należności i pożyczki stanowią zdecydowaną większość struktury zadłużenia samorządów regionalnych, podczas gdy zadłużenie z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych stanowi jedynie niewielki procent zadłużenia. Tym samym, należności i pożyczki pozostają głównymi źródłami finansowania, są one najbardziej rozpoznawalnymi instrumentami w jednostkach samorządu terytorialnego i pozostaną istotnym źródłem finansowania inwestycji, w tym działań aktywizacyjnych.
Rewitalizacja to nie tylko remonty i przebudowy. To przede wszystkim praca z ludźmi i lokalną społecznością. Jej głównym celem jest przywrócenie do życia zdegradowanej części miasta i uzupełnienie jej o nowe funkcje, wprowadzenie takich zmian, dzięki którym będzie się lepiej żyło, przebywało i pracowało. Nawet jeśli remonty budynków i przestrzeni publicznych są najbardziej efektowne, najważniejsze powinny być wygoda i komfort społeczeństwa.
Istota problemu
Wyjaśniając związek między rewitalizacją miasta a procesem rozwoju lokalnego, należy odpowiedzieć na pytanie:
- Czy te relacje są funkcjonalne?- Rozwój regionalny jest w tym przypadku funkcją działań rewitalizacyjnych,
- Czy relacje te mają charakter strukturalny?-W tym przypadku rewitalizacja jest częścią złożonej struktury procesu rozwoju regionalnego,- Czy te relacje są strukturalne?
- Czy relacje te mają charakter deterministyczny czy przyczynowo- skutkowy?-Rewitalizacja miast prowadzi do rozwoju regionalnego,
- Czy relacje te mają charakter sprzężenia zwrotnego?-W tym przypadku działania związane z rewitalizacją obszarów miejskich są „przekształcane” w rozwój regionalny, który z kolei wzmacnia kolejne działania związane z rewitalizacją obszarów miejskich,- Czy relacje te są oparte na sprzężeniu zwrotnym?
- Czy relacje te są przypadkowe?-W tym przypadku działania rewitalizacyjne i rozwój regionalny są realizowane w sposób „dwutorowy” i są od siebie niezależne lub zależne w stopniu incydentalnym.
Ponadto konieczne jest określenie, na którym poziomie analizy (operacyjnym, taktycznym lub strategicznym) procesu rewitalizacji obserwuje się najbardziej intensywne efekty, które prowadzą do wyższych poziomów rozwoju regionalnego.
Uważa się, że możliwe jest scharakteryzowanie procesów rewitalizacji miast i procesów rozwoju regionalnego za pomocą pewnych cech, które umożliwiają ich wzajemne powiązanie, a tym samym określenie charakteru relacji zachodzących między tymi procesami. Relacje ekonomiczne pomiędzy rewitalizacją a rozwojem lokalnym kształtują się w szczególności w różnych sferach gospodarczych, społeczno-kulturowych i przestrzennych. Jednocześnie relacje te nie mają charakteru trwałego i statycznego i muszą być planowane i monitorowane w nieskończoność, z uwzględnieniem specyfiki i tożsamości ośrodków miejskich oraz charakteru ich długo terminowej wyceny.
Istnieje związek między rewitalizacją miasta a rozwojem lokalnym, który można analizować na trzech poziomach ze względu na charakter efektów osiąganych w procesie rewitalizacji (komponent rozwoju lokalnego, są to poziomy: operacyjny, taktyczny i strategiczny. Związek między rewitalizacją a rozwojem lokalnym można podzielić według kryteriów:
- rodzaju – w tym zakresie wyróżniono relacje przyczynowo -skutkowe, funkcjonalne i sprzężenia zwrotnego;
- czasu – w tym zakresie wyróżniono relacje operacyjne, taktyczne i strategiczne;
- rodzaju i czasu – z czego wynika, że:
- relacje przyczynowo -skutkowe występują w perspektywie operacyjnej,
- relacje funkcjonalne występują w perspektywie taktycznej,
- relacje sprzężenia zwrotnego występują w perspektywie strategicznej.
Należy zwrócić uwagę na zależności czasowe które można zidentyfikować jedynie w specyficznym kontekście lokalnych programów rewitalizacji. Dotyczy to efektów przewidywanych przez te programy w postaci wskaźników, takich jak produkty, rezultaty i oddziaływania, które występują w określonej (przez te programy) perspektywie.
Do rodzajów efektów działań rewitalizacyjnych można w związku z tym zaliczyć:
- Produkty – są produktem związków przyczynowo – skutkowych i są wytwarzane z perspektywy operacyjnej i odnoszą się do bezpośrednich rezultatów realizacji projektu (wytworzonych towarów i usług), które są w większości łatwiejsze do skwantyfikowania przy użyciu wskaźników ilościowych. Powyższe odnosi się do długości wybudowanych dróg, powierzchni wyremontowanych obiektów użyteczności publicznej, liczby przedsiębiorstw wspieranych przez program rewitalizacji itp.
- Rezultaty – które są efektami relacji funkcjonalnych – są wytwarzane z perspektywy taktycznej i są wynikiem wcześniej wytworzonych efektów wyjściowych. Mogą przybrać formę zmiany poprzedniego stanu rzeczy pod względem liczby zdarzeń, traktowania podmiotów, zdolności, przepustowości itp. Efekt ten można określić ilościowo za pomocą wskaźników materialnych, takich jak na przykład skrócony czas podróży, mniej przestępstw, mniej osób korzystających z pomocy społecznej, więcej osób korzystających z obiektów infrastruktury społecznej i gospodarczej oraz nowe miejsca pracy, lub wskaźników finansowych, takich jak zmniejszone koszty transportu i zmniejszone koszty mieszkaniowe.
- Oddziaływania – są efektami związanymi ze sprzężeniem zwrotnym, które powstają z perspektywy strategicznej i są wynikiem efektów wyjściowych i wynikowych. Takie efekty przejawiają się w długim okresie czasu i zazwyczaj obejmują całe miasto, a nie tylko obszar, który został zrewitalizowany. Efekty takie można zdefiniować za pomocą miar o charakterze materialnym, na przykład liczby inwestycji wygenerowanych wokół rewitalizowanego obszaru, zmniejszonego bezrobocia w mieście itp. lub za pomocą miar o charakterze finansowym, na przykład zwiększonych wpływów podatkowych do budżetu miasta, zmniejszonych wydatków na świadczenia społeczne, zwiększonych przychodów dla przedsiębiorstw itp. Można je również zdefiniować za pomocą miar o charakterze materialnym. Efekty takie mogą mieć również charakter jakościowy. Przykładowo mogą obejmować wzrost zadowolenia mieszkańców z jakości życia w mieście, korzystniejszy wizerunek miejsca, wzrost atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej miasta, rozwój współpracy między sektorem publicznym i prywatnym, wzrost integracji społeczności lokalnych i ich zaangażowania w kształtowanie rozwoju miasta. Precyzyjny pomiar efektów oddziaływania jest jednak trudny ponieważ efekty oddziaływania mogą być spowodowane innymi czynnikami i działaniami oprócz aktywizacji.
Należy zauważyć, że poszczególne efekty są ciągłe, tj. następują po sobie. Dlatego, aby osiągnąć wpływ, który jest strategicznie ważnym efektem, konieczne jest najpierw osiągnięcie efektów wyjściowych (perspektywa operacyjna) i rezultatów(perspektywa taktyczna).
Jak już wspomniano, efekty procesu rewitalizacji charakteryzują się różnicami w zakresie przestrzennym. Bezpośrednie efekty prowadzonych działań rewitalizacyjnych (tzw. produkty) są często mierzalne i widoczne w pierwszej kolejności na obszarach rewitalizowanych. To właśnie w dzielnicach problemowych (obszary miejskie, tzw. blokowiska, tereny poprzemysłowe) modernizuje się budynki, porządkuje przestrzenie publiczne, wdraża programy społeczne przeciwdziałające patologiom itp. Następnie efekty wdrożonych działań rewitalizacyjnych zaczynają pojawiać się w innych częściach miasta, często w dzielnicach rewitalizowanych obszarów. Wynika to z poprawy wizerunku miejsc (obszarów rewitalizowanych), w których wcześniej koncentrowały się negatywne cechy, takie jak niska jakość infrastruktury mieszkaniowej i technicznej, niska jakość usług, w tym usług kulturalnych, wysoki poziom patologii społecznych i przestępczości oraz wysoka stopa bezrobocia. Poprawa warunków życia i dostępności usług na rewitalizowanych obszarach (rozrywkowych, kulturalnych, sportowych, gastronomicznych itp.), lokalizacja nowych podmiotów gospodarczych na tym obszarze oraz stworzenie nowego ładu przestrzeni publicznej przyciągają mieszkańców z innych obszarów miasta do tak atrakcyjnych przestrzeni społeczno-gospodarczych i kulturowych Skutkiem rewitalizacji może być także otwarcie obszarów wcześniej odizolowanych od reszty miasta oraz poprawa atrakcyjności lokalizacyjnej dzielnic sąsiadujących zrewitalizowanym obszarem.
Efekty rewitalizacji można rozpatrywać w szerokim wymiarze przestrzennym. Można je dostrzec nie tylko w skali przekształconego obszaru, ale także w innych dzielnicach i całym mieście. Obejmują one takie efekty jak zmniejszenie bezrobocia w mieście, poprawa poziomu bezpieczeństwa, poprawa usług edukacyjnych, kulturalnych, sportowych i rekreacyjnych oraz opieki zdrowotnej, a także poprawa wizerunku i atrakcyjności miasta w oczach mieszkańców, turystów i inwestorów. Te pozytywne efekty mogą przyciągnąć do miasta nowych mieszkańców, turystów i kapitał inwestycyjny. Nowe miejsca pracy oraz dostęp do obiektów kulturalnych i sportowych są również atrakcyjne dla mieszkańców innych miast w okolicy.
Relacje zwrotne mogą również zachodzić na linii rozwój lokalny- rewitalizacja oraz rewitalizacja- rozwój lokalny. Wówczas realizacja działań aktywizacyjnych wynika z oceny aktualnego poziomu rozwoju lokalnego i potrzeby jego pobudzenia. Stan istniejących zasobów miasta (społecznych, infrastrukturalnych i finansowych) może determinować potrzebę i możliwość wdrożenia programu rewitalizacji. Rezultatem będzie poprawa jakości istniejących zasobów, wyższe korzyści fiskalne (wzrost liczby ludności, przedsiębiorstw, wpływów z podatków i wartości nieruchomości) oraz wyższy poziom rozwoju regionalnego (poprawa jakości życia w mieście). Zależność między aktywizacją a jej skutecznością w przyczynianiu się do realizacji celów rozwoju regionalnego przejawia się we wszystkich wymienionych perspektywach oraz w trzech podstawowych obszarach problemowych: gospodarczym, społeczno-kulturowym i przestrzennym.
Uogólniając, proces rewitalizacji miast w Polsce polega na realizacji pierwszego etapu, czyli na tym, że realizowane projekty przynoszą efekty bezpośrednie, a częściowo taktyczne, czyli rezultaty. O ile etap ten zależy od podejmowanych działań inwestycyjnych, a bezpośrednie efekty rzeczowe można łatwo oszacować (w jednostkach materialnych, np. pieniężnych lub ilościowych), o tyle efekty powstałe w wyniku tego pierwszego mogą zależeć od innych zmiennych, np. zasobów ludzkich. Przyszłość omawianej relacji zależy zatem od kreatywnej postawy tych, którzy w aktywizacji widzą szansę na rozwój, ale także od odpowiednich warunków instytucjonalnych.
Źródło:
- Z. Ziobrowski (red.), W. Jarczewski (red.), Rewitalizacja miast polskich – diagnoza, Kraków 2018.
- Krajowa Polityka Miejska 2023, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa 2015.
- W. Kłosowski, Wymogi wobec Lokalnych Programów Rewitalizacji pod kątem ich zgodności z wymogami ZPORR.
- E. Farelnik, Relacje ekonomiczne między rewitalizacją obszarów miejskich a rozwojem lokalnym (na przykładzie miast województwa warmińsko-mazurskiego), Gdańsk 2021.
- L. Frąckiewicz (red.), Wykluczenie. Rewitalizacja. Spójność społeczna, Katowice 2014.